संयोग पन्त
सुरुमा मानिस पनि अन्य प्राणी जस्तै जङ्गलमा बस्ने गर्थे । सुरुमा मानिसहरु सिकार गरेर वा फलफूल तथा कन्दमूल खोजी जीविकोपार्जन गर्ने गदर्थे । उनीहरूको पनि स्थायी बसोबास थिएन । त्यसैले घर बनाउनुको सट्टा गुफामा बस्ने गदर्थे । तर, त्यतिखेरका मानिसका आवश्यकता निकै थोरै थिए । खासगरी खानेकुरा र बस्ने ओडार मात्र थियो । हतियार र औजारका नाममा ढुङ्गा वा दाउरा प्रयोग गर्थे । बिस्तारै मानिसहरूले खानेकुरा जुटाउने र जङ्गली जनावर धपाउने जस्ता कामका लागि आपसी सहयोगको आवश्यकता महसुस गर्न थाले । यसकारण उनीहरू समूहमा बस्न थाले । यसैगरी समाजको निर्माण भयो ।
समाज शब्द ल्याटिन भाषाको सोसियसबाट लिइएको हो । जसको अर्थ एक साथी, संघ वा संगति भन्ने हुन्छ । समाज एक भन्दा धेरै समुदायका मानिसहरूको समूह हो । ’समाज’ शब्दले गाउँ टोल वा सहरका बेग्लाबेग्लै घरमा बस्ने व्यक्तिहरूको समूहलाई बुझाउँछ । समाज भनेको एक क्षेत्रमा बस्ने मानिसहरुको संख्या हो । यो विभिन्न जातजाति, धार्मिक, उमेर र वर्गका मानिसहरु मिलेर बनेको हुन्छ । समाज भूगोल, धर्म, संस्कृति आदिको आधारमा बनाइएको भए पनि वर्तमान समाज भने मिश्रित छ । समाजले एउटै रहन–सहन, व्यवस्था, धर्म आदि अँगाल्ने वा एकै स्थानमा बसोबास गर्ने मानिसहरूको समूह बुझाउँछ । सामाजिक सम्बन्धको एक प्रणाली समाजको सबैभन्दा महत्वपूर्ण पक्ष हो । सबै सम्बन्ध सामाजिक छैनन् । एक सामाजिक सम्बन्ध व्यक्तिहरुको बिच पारस्परिक जागरूकताको अर्थ हो । यो पारस्परिक जागरूकता प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष हरेक सामाजिक सम्बन्धको विशेषता हो ।
जब एक समुदायको विभिन्न व्यक्तिहरु एक अर्कामा रुचि राख्छन् र आफैलाई केही भावनाहरुसंग बाध्य लाग्छ, उनीहरु आफैलाई एक समाजमा पाउँछन् । समाजको आयामको कुनै सीमा हुँदैन । एउटा ठूलो समाज भित्र धेरै साना एकाइहरु हुन सक्छन् र एक निश्चित व्यक्ति धेरै समाजको एक सदस्य हुन सक्छ । नेपालमा धेरै किसिमका समाज हुन्छन् जस्तैः आर्य समाज, ब्रम्ह समाज, थारु समाज, नेवार समाज, आदि । समाज परिवारको एकाईहरूको सम्पूर्णता हो । समाज उपयोग र प्रणालीको अधिकार र धेरै समूहहरु र मानव व्यवहार र स्वतन्त्रताको नियन्त्रणको विभाजनको आपसी सहायताको प्रक्रिया हो । समाज एउटा संगठन हो । समाज मानव सम्बन्धको एक सञ्जाल हो । केहि मानिसहरु समाजलाई एक ठाउँको रूपमा देख्न सक्छन्, जहाँ उनीहरु एकजुट छन् ।
विश्व समाजमा धेरै राष्ट्रहरु छन्, एक राष्ट्र भित्र त्यहाँ धेरै प्रान्तहरु छन्, एक प्रान्त भित्र धेरै शहरहरु छन्, एक जिल्लामा धेरै गाँउहरु, शहरहरुमा सामाजिक एकाइहरु छन् । समाजको आफ्नै आदर्श हरेक समाजका सदस्यले उनीहरुको सुरक्षा गर्नु आफ्नो कर्तव्य ठान्छन् । एक समाजको संगठन यस्तो छ कि उसका सदस्यहरु आफ्नो व्यक्तित्वको रक्षासंगै सामाजिक हितहरुलाई हेरचाह गर्न सक्नु पर्दछ । समाजहरुमा राजनीतिक, सामाजिक, र आर्थिक प्रणालीहरु रहेका हुन्छन् । हरेक समाज एक न एक ठाउँको रूपमा परिचित हुन सक्छ । समाजसँग एक राम्रो राजनीतिक, आर्थिक, र सामाजिक प्रणाली चार समाजहरु मध्ये बाहिर, राम्रो व्यवहार भएका मानिसहरु, बलियो राजनीतिक र आफ्नो समाजलाई यो भन्दा राम्रो बनाउनका लागि बलियो इच्छा शक्ति हुनु पर्दछ ।
समाज मानिसका लागि अति आवश्यक छ, किनकि हामी हाम्रो दुःख र खुसी एक अर्कामा बाँड्नका लागि समाजको आवश्यकता हुन्छ । समाज एक समुदाय भित्रका मानिसहरुको एक समग्र साझा सम्बन्धद्वारा बाँधिएको छ । यो एक “सामाजिक सम्बन्धको जालो हो । मानिसहरु एक समाजमा सँगै बस्ने कारणहरुमा मानिस एक सामाजिक प्राणी हो र एक्लै बस्न सक्दैन । मानिसलाई खुशी र दुःख बाँड्नको लागि असल साथीको संगत चाहिन्छ । माया, स्नेह, घृणा, जस्ता मानव भावनाहरु मात्र एक समाज भित्र रहन्न्छन् । खाना, लुगा र आश्रय जस्ता आधारभूत आवश्यकताहरुको पूर्तिका लागि, मानिसहरु एक अर्कामा निर्भर छन् । मानव प्रजातिको बौद्धिक र मानसिक विकास र सभ्यताको विकासका लागि यो एक समाजमा बस्नका लागि आवश्यक छ । मानव जातिको सुरक्षा, संरक्षण र संरक्षणको लागि, मानिस आदिम काल देखि संगै बसेको छ र समूहहरुमा बसेको देखिन्छ । सदस्यहरु संस्कृति र परम्पराको प्रसारणको लागि एक समाजमासँगै बस्छन् ।
प्राचीन समयका मानिसहरूले पनि समूहमा बसे पछि जङ्गली जनावर तथा अन्य समूहबाट सुरक्षित महसुस गर्न सक्थे । कोही कसैबाट आक्रमण भए मिलेर प्रतिरोध गर्न पाउँथे । आज भने मानिसहरूले जङ्गली जनावरबाट मात्र नभई चोर, लुटेरा, डाँका र अन्य शत्रुबाट समेत बच्नु पर्ने भएको छ । हरेक मानिसले समूहमा बस्दा आपसमा सुरक्षित महसुस गर्न सक्छन् । हरेक सदस्यलाई अन्य मानिसहरूबाट सुरक्षा मिल्छ । समाजले मानिसलाई सुरक्षा प्रदान गर्दछ र सामूहिक तथा पारस्परिक सुरक्षा दिन्छ ।
यसले मानिसहरूका आवश्यकताहरु जस्तै खानेकुरा, बस्ने बास र सुरक्षा पुरा गर्न सघाउँछ । हाम्रा लागि बिजुल् िबत्ती, मनोरञ्जन, पर्यटन जस्ता थुप्रै कुरा र अवसरको आवश्यकता पर्दछ । आजको आधुनिक जीवनमा दैनिक रूपमा धेरै आवश्यकताको परिपूर्ति गर्न, बिरामी हुँदा वा अन्य अप्ठेरो पर्दा आपसी सहयोग र सहकार्यका लागि समुदाय र समाजको जरुरत पर्दछ ।
पहिले आर्थिक रुपमा धेरै समाजको राम्रो अवस्थामा थियो । जो कोही काम गर्न सक्षम थिए । एक राम्रो समाजले नागरिकहरुलाई आफ्नो खुट्टामा फर्कन र राम्रो जीवन पाउने धेरै अवसरहरु दिएको छ । समाजले गर्दा अहिले सबैको एक जागिर र एक ज्याला छ । बेरोजगार, काम गुमाएका र भोकभोकै परेका मानिसहरुका लागि, ’काम र रोटी’ को व्यवस्था छ । उनीहरुलाई स्वतन्त्रताको लायक एक आद्भुत वरदान पाएका छन् । “अर्थव्यवस्था, गरीब र खाँचोमा परेकाहरुलाई सहयोग गर्न र आफ्नो खुट्टामा उभिन मद्दत गर्नु पर्दछ । समाजले गर्दा बेरोजगारहरुलाई राम्रो अवसर दिन आवश्यक छ ।