शुभेक्षा पन्त
आपराधिक मनोविज्ञान भनेको आपराधिक गतिविधिमा संलग्न व्यक्तिहरूको विचार, भावना, मनसाय, व्यवहार, र प्रेरणाको अध्ययन हो । मानिसहरूले अपराध किन गर्छन्, अपराध गर्दा उनीहरूले कसरी सोच्छन्, र मनोवैज्ञानिक कारकहरूले आपराधिक व्यवहारलाई कसरी प्रभाव पार्छन् भन्ने कुरा बुझ्नु यसको उद्देश्य हो ।
आपराधिक मनोविज्ञानले आपराधिक व्यवहार अन्तर्निहित मनोवैज्ञानिक, सामाजिक, र वातावरणीय कारकहरूको जटिल अन्तर्क्रियालाई बुझ्ने उद्देश्यले विषय र विधिहरूको विस्तृत दायरालाई समेट्छ । आपराधिक मनोविज्ञान आनुवंशिक, जैविक, मनोवैज्ञानिक, र वातावरणीय कारकहरूको संयोजन मार्फत व्यक्तिको दिमागमा विकास हुन सक्छ । आपराधिक मनोविज्ञान भएका सबैले अपराध गर्दैनन्, तर आपराधिक व्यवहारसँग सम्बन्धित केही लक्षण वा प्रवृत्तिहरू प्रदर्शन गर्ने व्यक्तिहरू अवैध गतिविधिहरूमा संलग्न हुने उच्च जोखिम हुन सक्छन् ।
विभिन्न मुदाको अध्ययन गर्दा जस्तै टेड बन्डी १९७० को दशकमा एक कुख्यात सिरियल किलर थिए जसले कम्तिमा ३० युवतीहरूको करणी गरी हत्या गरे । उनले मनोवैज्ञानिक अध्ययन गर्दा उनलार्इ पारिवारिक असर तथा युवतीहरूको आकर्षण आदिले अपराधिक कार्यमा संलग्न भएको भनिन्छ । त्यस्तै जेफ्री डाहमेर एक सिरियल किलर थिए जसले १९७८ र १९९१ को बीचमा १७ युवा पुरुषहरूको हत्या गरी टुक्राटुक्रा पारेका थिए । मृत शरिरको आकर्षण । उनको किशोरावस्थामा आमाबाबुको सम्बन्धविच्छेदले जीवनमा असर गरेको देखिन्छ । डमरले अफ्रिकी र एसियाली मूलका युवाहरूलाई झूटो बहानामा आफ्नो अपार्टमेन्टमा लग्ने र यौन दुर्व्यवहार गरी टुक्रा टुक्रा पारी हत्या गर्ने गर्थे । यसैगरी अमेरिकाको पहिलो महिला सिरियल किलर आइलीन वुर्नोस, आपराधिक इतिहासमा एक डरलाग्दो व्यक्तित्व बनेको पाइन्छ । वुर्नोसले एक दर्दनाक पालनपोषणको साथ हुर्केकी हुनाले मानसिक स्वास्थ्यमा उल्लेखनीय असर गरेको हुन सक्छ भनिन्छ । डा. ब्रुस ए. एरिगो, एक आपराधिक मनोविज्ञानका अनुसार प्रारम्भिक बाल्यकालको आघातले वुर्नोसको वयस्क मानसिक स्वास्थ्यलाई कसरी आकार दिन सक्छ भन्ने विषयमा अध्ययन गर्दा बाल्यकालको आघातले नै उनलाई किशोरावस्थामा असामाजिक व्यवहारबाट संलग्न गराएके भनिन्छ ।
यस्ता विषयलाइ अध्ययन गर्दा मानिसहरूले अपराध गर्ने कारणहरू जटिल हुन्छन् र व्यक्तिगत परिस्थितिहरूमा निर्भर गर्दै व्यापक रूपमा भिन्न हुन सक्छन् । केही सामान्य कारकहरूमा सामाजिक-आर्थिक स्थिति, पालनपोषण, साथीहरूको प्रभाव, मनोवैज्ञानिक विकार, पदार्थको दुरुपयोग, अवसरको अभाव, र सामाजिक प्रभावहरू आदि छन् । थप रूपमा, व्यक्तिगत कारणहरू जस्तै लोभ, बदला आदिले पनि आपराधिक व्यवहारमा भूमिका खेल्न सक्छ । कोहि मानिसहरू स्वाभाविक रूपमा राम्रो वा खराब हुन्छन् । यद्यपि, परिस्थितिहरूले मानिसको व्यवहारलाई प्रभाव पारिरहेको हुन्छ । गरिबी, दुर्व्यवहार, शिक्षाको अभाव, र सामाजिक वातावरण जस्ता कारकहरूले व्यक्तिहरूलाई आपराधिक व्यवहारतर्फ धकेल्न सक्छ । थप रूपमा, मनोवैज्ञानिक कारकहरू जस्तै आवेग नियन्त्रण गर्न नसक्दा, वा सहानुभूतिको कमीले आपराधिक कार्यहरूमा योगदान दिन सक्छ ।
मानिसहरू अपराध गर्नको लागि पूर्वनिर्धारित मनोविज्ञान लिएर जन्मेका हुदैनन् र आपराधिक मनोविज्ञान हुनुको मतलब यो होइन कि एक व्यक्तिले अनिवार्य रूपमा अपराध गर्छ भन्ने पनि होइन । मानिसहरू “खराब” नै भएर जन्मने भन्ने हुदैन तर तिनीहरूलाई वातावरणले पनि आपराधिक कार्य निम्त्याउन सक्छ। कुनै कार्य गर्दा के होला भन्ने उत्साह, पारिवारिक वातावरण र सामाजिक प्रभावहरू सहित विभिन्न कारकहरूले व्यक्तिको मनोवैज्ञानिक श्रृङ्खलालाई आकार दिन सक्छन् र पछि जीवनमा आपराधिक व्यवहारमा संलग्न हुने सम्भावना बढाउन सक्छन् ।
अपराध गर्नु अघि, अपराधीले विभिन्न तयारी गतिविधिहरू जस्तै योजना बनाउने, जासूसी गर्ने, आवश्यक उपकरणहरू वा सूचनाहरू जम्मा गर्ने, र कहिलेकाहीँ अपराधको पूर्वाभ्यासमा संलग्न हुन सक्छ । तिनीहरू सामान्यतया आफ्नो योजना कार्यान्वयन गर्न, कुनै पनि अवरोधहरू पार गर्दै, र पत्ता लगाउने जोखिमलाई कम गर्दै आफ्ना उद्देश्यहरू प्राप्त गर्नमा ध्यान केन्द्रित गर्छन् । अपराध गरेपछि, तिनीहरूले कानूनबाट बच्ने गतिविधिहरूमा संलग्न हुन सक्छन्, जस्तै प्रमाणहरू निष्कासन गर्ने, आफ्नो उपस्थिति वा पहिचान परिवर्तन गर्ने, वा घटनास्थलबाट भाग्ने ।
केही व्यक्तिमा आफ्नो इच्छित परिणाम प्राप्त गरे अपराध गरेपछि सन्तुष्टि, राहत, वा उत्साहको भावना हुन्छ । तर अपराध गर्ने सबै व्यक्तिहरूले पछि खुशी वा सकारात्मक भावनाहरू अनुभव गर्दैनन् । बालबालिकाहरूले वास्तवमा मनोवैज्ञानिक लक्षणहरू विकास गर्न सक्छन् जसले उनीहरूलाई पछि जीवनमा आपराधिक व्यवहारमा संलग्न हुने जोखिम बढाउन सक्छ । बालबालिकाको आपराधिक प्रवृत्तिको विकासको जोखिमलाई प्रभाव पार्ने कारकहरू : केहि अनुसन्धानले आनुवंशिक कारकहरूले व्यक्तिहरूलाई आवेग, आक्रामकता, वा सनसनी खोज्ने जस्ता लक्षणहरूमा प्रक्षेपण गर्न सक्छ, जसले आपराधिक व्यवहारमा संलग्न हुने जोखिम बढाउन सक्छ । तर हरेक बालबालिकाले आमाबुवाको व्यवहारलाई नक्कल गर्छन् भन्न सकिदैन् । त्यस्तै बाल्यावस्थामा पाएका आघात, दुर्व्यवहार, बेवास्ता, वा हिंसाको जोखिमले बालबालिकाको मनोवैज्ञानिक विकासमा गहिरो प्रभाव पार्न सक्छ र उनीहरूमा असामाजिक वा आपराधिक व्यवहार विकास गर्ने जोखिम बढाउन सक्छ । पारिवारिक गतिशीलता, आमाबाबुको सम्बन्ध, अभिभावक शैलीहरू, र सामाजिक आर्थिक कारकहरू सबैले बच्चाको आपराधिक जोखिमलाई प्रभाव पार्न सक्छ ।
केही व्यक्तिहरूले वास्तवमा अपराध हुनु अघि अरूसँग अपराध गर्ने आफ्नो भावना वा मनसाय व्यक्त गर्न सक्छन् । उनीहरुले मौखिक कथनहरू, लिखित सन्देशहरू, वा व्यवहारिक संकेतहरू मार्फत अरूलाई आफ्नो योजना वा मनसाय खुलासा गर्न सक्छन् । केही व्यक्तिहरूले आफ्नो नियोजित कार्यहरूको लागि अरूबाट प्रमाणीकरण वा स्वीकृति खोज्न सक्छन् । अरूले साथीहरू, परिवारका सदस्यहरू, वा परिचितहरूका प्रतिक्रियाहरू थाहा पाउने तरिकाको रूपमा आफ्नो मनसाय खुलासा गर्न सक्छन् । केही अवस्थामा, व्यक्तिहरूले सहयोग खोज्नको लागि अरूसँग आफ्नो मनसाय खुलासा गर्न सक्छन् । तर अपराध गर्ने योजना बनाउने सबै व्यक्तिहरूले आफ्नो मनसाय पहिल्यै खुलासा गर्दैनन् । यद्यपी, व्यक्तिहरूले आफ्नो मनसाय साझा गरेको अवस्थामा, यसले त्यस्ता खुलासाहरूलाई गम्भीर रूपमा लिएर सम्भावित हानि रोक्न हस्तक्षेप गर्नुपर्छ ।
अपराधीहरुलार्इ आफ्नो सजाय भुक्तान गरेपछि समाजमा फिर्ता रिहा गरिन्छ । यद्यपि, तिनीहरूको स्वतन्त्रताको दायरा र तिनीहरूको रिहाइका सर्तहरू प्यारोल, प्रोबेशन सामाजिक कार्य आदि हुन सक्छन् । केही व्यक्तिहरूले आफ्नो सजाय पूरा गरेपछि सफलतापूर्वक समाजमा पुन: एकीकरण गर्न र कानून पालन गरी जीवन बिताउछन् तर केही मानिस समर्थनको कमी, सीमित अवसरहरू, वा चलिरहेको मनोवैज्ञानिक समस्याहरूका कारण पुनः अपराधमा संलग्न भएके पनि देख्न सकिन्छ ।
अपराध जटिल सामाजिक समस्यामात्र होइन, यो समाज र राष्ट्रको दीर्घ रोग हो । अपराध अनुसन्धान गर्दा प्रत्येक अपराधको पछाडि विशिष्ट मनोवैज्ञानिक गतिशीलता बुझ्नको लागि व्यक्तिको पृष्ठभूमि, प्रेरणा, संज्ञानात्मक प्रक्रियाहरू, र वातावरणीय प्रभावहरूको गहन विश्लेषण आवश्यक छ । र अपराध भुक्तान गरेर समाजमा फर्केका मानिसलार्इ पनि पुनः स्थापन गर्न र फेरि त्यस्ता अपराधमा संलग्न हुनबाट रोक्नुपर्छ । न्याय प्राप्तीका लागि सदैव कानुनको पालना गरौँ, कसैले पनि कानुनलाई पैसाले नकिन्यौँ ।